Nieczaj (Neczaj) Daniło h. Pobóg z odmianą (zm. 1651), kozacki pułkownik bracławski. Pochodził z rodziny szlacheckiej osiadłej na Kijowszczyźnie, wywodzącej się z Mścisławskiego; był bratem Iwana (zob.). Zapewne już w początkowym okresie powstania Bohdana Chmielnickiego stał się jego uczestnikiem, skoro jako pułkownik, dowódca samodzielnej grupy, działającej przed siłami głównymi, zajął przed 10 IX 1648 Stary Konstantynów, a 14 IX odparł tu szturm wojsk Rzpltej. T.r. wkrótce po bitwie pod Piławcami 22–23 IX wespół ze Stupą oblegli Brody, ale nie zdobyli miasta silnie ufortyfikowanego, wydano im jedynie jeńców-Tatarów. Nie wiadomo, czy już wówczas był pułkownikiem bracławskim, tytułował się nim w marcu 1649. N. należał do przywódców radykalnego ugrupowania starszyzny kozackiej, był jednym z najgorętszych wrogów magnatów i zwolennikiem wojny z Rzpltą. W lutym 1649 Chmielnicki wysłał N-a do Kijowa. Tu jakoby doprowadził on, czy przyczynił się, do rzezi Polaków i niszczenia kościołów. Piastował ważne stanowisko, pułk bracławski graniczył z terenami podległymi władzom Rzpltej, do obowiązków jego dowódcy należało strzeżenie linii demarkacyjnej i ewentualne organizowanie osłony na swym odcinku granicznym. Dn. 22 (12) III 1649 z Szarogrodu wysłał N. do regimentarza Stanisława Lanckorońskiego list, w którym ostrzegał przed wyprawianiem zagonów polskich w stronę linii demarkacyjnej i przed krzywdzeniem «narodu ruskiego», zapowiadając po zakończeniu rozejmu wyprawę z Tatarami na Kamieniec. W końcu kwietnia istniał silny korpus osłonowy, prawdopodobnie pod dowództwem N-a, złożony z 3 pułków (jego własnego, humańskiego i winnickiego), obliczany przesadnie na 30 000. Gdy na przełomie maja i czerwca wojska Rzpltej rozpoczęły działania zaczepne, zajmując m. in. Stary Konstantynów i Ostropol, N., zapewne na czele swej grupy (podawanej przesadnie na 40 000), ruszył w połowie czerwca pod Międzybóż, zdobywając miasto. Zajął on tym samym pozycję flankującą w stosunku do sił Rzpltej. Lanckoroński poszedł na odsiecz zamku, a gdy się zbliżył do Międzyboża (ok. 20 VI), N. wycofał się pod Zwierzyniec, do silnie ufortyfikowanego obozu. Po podjęciu działań zaczepnych przez główne siły Chmielnickiego (przełom czerwca–lipca) N. szedł w ich straży przedniej na czele jazdy kozackiej. Uczestniczył w oblężeniu Zbaraża. W bitwie pod Zborowem (15 VIII), wespół z Tatarami, obszedł szyk polski. Po układach zborowskich N., wraz z płkiem Nebabą, odprowadził ordę. Zapewne w czasie kampanii letniej 1649 r. nawiązał bliższe kontakty z Tatarami. W r. 1650 wysłał na Krym na naukę języka tatarskiego swego brata Iwana, który prawdopodobnie odgrywał również rolę łącznika między N-em a ordą.
Wkrótce N. stał się przywódcą opozycji występującej przeciw wykonaniu umów zborowskich, Chmielnicki chciał go pozbawić stanowiska. N. stanął na czele «wypiszczyków» usuniętych z wojska kozackiego (rzekomo 40 000). Informacje o tych wydarzeniach są niejasne i niepewne. Na przełomie 1649/50 r. ruch zaczął przybierać charakter powstania. Grożono wyborem nowego hetmana w osobie N-a. Jak się zdaje, N. wspierał powstańczy ruch antyszlachecki na Wołyniu i Podolu. W początkach 1650 r. dochodziło do przekraczania przez oddziały N-a linii demarkacyjnej, co powodowało interwencje dyplomatyczne ze strony Rzpltej. N. wysłał w lutym 1650 nawet po posiłki tatarskie do beja oczakowskiego. Ostatecznie jednak Chmielnickiemu udało się doprowadzić do uspokojenia, może za cenę jakiegoś kompromisu, np. pozostawienia pełni praw kozackich formalnie usuniętym z wojska uczestnikom ruchu. W zamian za to powstańcy rozeszli się do domów, kilku z nich surowo ukarano. Rzekomo nawet N-owi groziło ścięcie za wezwanie Tatarów, ostatecznie jednak poprzestano na grzywnie kilkunastu tysięcy (złp?: N. uchodził za jednego z najbogatszych ludzi Ukrainy kozackiej). Przed Adamem Kisielem domagającym się (także za pośrednictwem króla) śmierci N-a Chmielnicki usprawiedliwiał jego ułaskawienie prośbami posła tatarskiego, bardziej jednak zapewne zależało hetmanowi kozackiemu na znalezieniu modus vivendi z opozycją. Widomym tego znakiem stało się wejście N-a w skład delegacji, która 17 III zaprzysięgła układy zborowskie, a 20 III N. wespół z Demianem Lisowcem wnieśli do grodu kijowskiego przywileje Jana Kazimierza dla Kozaków celem dokonania ich wpisu, a więc niejako pułkownik bracławski osobiście zaakceptował tę ugodę. W zamian Chmielnicki pozwalał mu na ostre wypowiedzi w stosunku do wysłanników Rzpltej: np. w marcu (?) N., wysłany przez hetmana kozackiego naprzeciw wjeżdżającemu do Kijowa Kisielowi, przyjął go mocnymi wyrzutami.
W początkach lipca chan domagał się od Chmielnickiego w liczbie 3 000–5 000 ludzi posiłków na wyprawę przeciw Czerkiesom pod wodzą N-a albo D. Lisowca; hetman zdecydował wysłać tego ostatniego. W sierpniu Chmielnicki przygotowując wyprawę do Mołdawii początkowo powierzył N-owi na czele jakoby 5 000 ludzi osłonę koncentracji od strony Rzpltej, następnie jednak przerzucił go do hospodarstwa na czele straży przedniej, N. zajął wówczas Jassy (wrzesień 1650). Po powrocie z wyprawy doszło do sporu N-a z Tatarami o łupy. W miesiącach wrześniu i październiku udzielał on poparcia ruchowi antyszlacheckiemu na Ukrainie kozackiej; krążyły znów pogłoski, prawdopodobnie nieprawdziwe, o ostrych zatargach N-a z Chmielnickim. W listopadzie t.r. zaostrzyły się zatargi polsko-kozackie na odcinku granicy podległym N-owi. Geneza wydarzeń 1651 r. nie rysuje się jasno. W lutym czy jeszcze w styczniu N. z własnej inicjatywy lub z rozkazu Chmielnickiego przekroczył linię demarkacyjną, zajął Jampol, Ścianę, Szarogród, Murachwę, obsadził je załogami i ufortyfikował, stwarzając wysuniętą podstawę wyjściową do późniejszych działań zaczepnych. W połowie lutego stanął w Krasnym. Został wówczas zaskoczony przez straż przednią hetmana Marcina Kalinowskiego, dowodzoną przez Stanisława Lanckorońskiego, która niespodziewanym napadem zdobyła Krasne w nocy z 19 na 20 II. N., który wieczorem «zahulał», próbował stawiać opór, ale – wzięty do niewoli przez K. Piaseczyńskiego – został zabity w czasie zatargu o jeńca. O jego srebrną buławę toczył się później spór między Lanckorońskim a Kalinowskim. N. stał się bohaterem licznych pieśni ludowych. W pobliżu Krasnego, gdzie wg tradycji ludowej N. został pochowany, wystawiono mu w czasach najnowszych pomnik.
Oprócz Iwana znamy jeszcze dwóch braci N-a: Matwija, który w końcu 1653 r. był nakaźnym pułkownikiem humańskim, Jerzego, należącego w l. 1656–9 do starszyzny białoruskiego pułku kozackiego, wziętego do niewoli przez Rosjan w Bychowie w dn. 13/14 XII 1659 i zesłanego do Tobolska w r. 1660, być może zwolnionego wraz z bratem Iwanem na przełomie 1667/8 r. (o ile jest on identyczny z występującym w marcu 1679 na Ukrainie naddnieprzańskiej urzędnikiem Aleksandra H. Połubińskiego, co jest możliwe, biorąc pod uwagę związki Iwana Nieczaja z Połubińskim). Synowcem N-a był Daniło, sotnik pułku bracławskiego, poległy w Krasnem wraz ze stryjem.
Kojałowicz, Compendium; Radjans’ka encyklopedija istorii Ukraïny, [1971] III; – Gawroński (Rawita Gawroński) F., Bohdan Chmielnicki, Lw. 1909 II; Górski K., O działaniach wojska koronnego… (Okres od dn. 19 lutego do 10 lipca 1651 r.), „Bibl. Warsz.” 1887 t. 2 s. 216–17; Hruševs’kyj, Istorija, VIII C. 3, IX č. 1; Krypjakevyč I., Bohdan Chmel’nyc’kyj, Kyïv 1954 s. 161, 163, 175, 206, 360; tenże, Studii nad deržavoju Bohdana Chmelnyc’koho, „Zap. Nauk. Tovarystva im. Ševčenka” T. 151: 1931 s. 129; Lipiński W., Stanisław Michał Krzyczewski, Kr. 1912 s. 129–33, 136; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933 (także s. 239–40); Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej 1654–1954. Sbornik statej, Moskva 1954 s. 120, 171; Vyzvol’na vijna 1648–1654 rr. i vozzjednannja Ukraïny z Rosijeju, Kyïv 1954 s. 166, 174; – Dokumenty Bohdana Chmelnyc’koho 1648–1657, Kyïv 1961; Dokumenty ob osvoboditelnoj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654 gg., Kiev 1965 s. 111–12, 326, 381, 390; Kochowski W., Annalium Poloniae. Climacter I, Cracoviae 1683 s. 54; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864 (także s. 190, 192–3, 196–7); Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, Kr. 1845 II 50, 52; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Vossoedinenie Ukrainy s Rossijej, Moskva 1954 II; Žerela do istorii Ukrainy–Rusy, Lv. 1911 XII; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V t. 225 nr 10360 (list Jerzego Nieczaja).
Wiesław Majewski